125 jaar geleden zag de PvdA het levenslicht. Althans, de SDAP, de oudste voorloper van de partij. Twee ‘Zwolse rooien’ hebben ervoor gezorgd dat de partij in Zwolle is opgericht. 125 jaar later staan er opnieuw twee Zwollenaren aan het sociaaldemocratische roer.
Zwolle, 26 augustus 1894. Het is zondag, 10.30 uur. In Atlas – een stoffig donker zaaltje, met stoelen die kraken – komen 54 mannen samen, op uitnodiging van twee Zwollenaren. Het zaaltje is afgehuurd door Helmig Jan van der Vegt, één van die twee Zwollenaren.
De socialisten besluiten vandaag dan eindelijk de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) op te richten. Letterlijk wordt gezegd: de kapitalisten mogen niet met tevredenheid terugkijken op deze zondag, want wij geven socialisten een stem en rechten. Ze zingen na oprichting het uitverkoren partijlied, sommige kerels krijgen er tranen van in de ogen…
125 jaar later, in hetzelfde zaaltje aan de Ossenmarkt in Zwolle, herhaalt de tijd zich. Net als bij oprichting zijn de roergangers van de beweging Zwollenaren: Nelleke Vedelaar (42) en Jesse Koops (21). Vedelaar leidt als voorzitter de Partij van de Arbeid (PvdA), de opvolger van de SDAP; Koops is voorzitter van de Jonge Socialisten (JS, de PvdA-jongerentak). De Stentor heeft Vedelaar en Koops gevraagd voor een dubbelinterview naar datzelfde zaaltje te komen als waar de 54 mannen vergaderden.
Vedelaar: “Totaal onbewust gegaan, maar wel symbolisch te noemen: na 125 jaar weer twee Zwollenaren aan het bewind”. Het Atlas van toen kent leegstand, het is er schemerig zoals het in 1894 moet zijn geweest. Tafels staan scheef, de lichtschakelaar laat geen lamp branden. Maar Vedelaar en Koops houden het droog, in tegenstelling tot de mannen van toen. Vedelaar: “Zij hebben nooit kunnen bevroeden dat hun wens zó de waarheid werd. Rechten voor arbeiders. Dat ontroert me wel, hoor je het aan mijn stem? Een raar gevoel, dat wij hier 125 jaar later zijn”.
We nemen zeven stellingen uit het gedachtegoed van de heren uit 1894 door. Wat is ervan overgebleven? Denkt de partij er nog steeds zo over? De oprichters konden het goed met elkaar oneens zijn, blijkt uit notulen van destijds. Vedelaar en Koops ook.
Kiesrecht bij verkiezingen moet voor iedere man, eveneens arbeiders, gelden. Een kroonjuweel van de SDAP. Strijdt PvdA anno 2019 nog altijd voor verruiming van kiesrecht?
Koops: “Euh… Ik schuif deze alvast liever door naar Nelleke.” Vedelaar: “Zeker strijden we daarvoor. In het verkiezingsprogramma van de PvdA stond dat we vóór invoering zijn van het kiesrecht voor 16-jarigen. Dus ja, ook anno 2019 is er nog verruiming van het kiesrecht mogelijk.”
Koops: “Het is lastig… Dit fenomeen is bij ons controversieel. Een discussieonderwerp momenteel.”
Dat is niet binnen de hele partij zo. ‘PvdA volwassen’ is helemaal voor 16-jarigen die stemmen. Uitgerekend bij de mensen om wie het gaat – de jongeren van JS, met tieners als leden – is twijfel. Koops: “We hebben nog niet een eensgezinde opvatting.”
De partij moet van en voor arbeiders zijn. Bij de oprichters in 1894 zaten tapijtwevers, schoenmakers, metselaars en kleermakers. Het verwijt aan de PvdA is nu weleens dat de kopstukken te academisch zouden zijn. De laatste leiders – Wouter Bos, Job Cohen, Diederik Samsom en Lodewijk Asscher – hadden bijvoorbeeld juristen en medici als ouders. Heeft de PvdA nog aansluiting bij de arbeidersklasse?
Bij de oprichters in 1894 zaten tapijtwevers, schoenmakers, metselaars en kleermakers.
Vedelaar: “Ik ben een timmermansdochter. Inmiddels kan je van een dubbeltje een kwartje worden. Dat kan je elitair noemen, of juist een product van onze emancipatiebeweging. Mensen die gestudeerd hebben, maar tóch onze partij aanhangen omdat hun ouders en voorouders dat deden… Juist mooi.”
Wordt de PvdA daarmee niet te elitair om begrepen te worden door arbeiders? Vedelaar: “Als je iedere dag de verhalen van mensen zoekt, word je niet elitair. Goed voorbeeld is Asscher die in Deventer de zogenaamde Overlevers bezocht. Mannen die bij pensioen bitter weinig overhielden en terecht hun beklag deden.” Als de PvdA tien zetels heeft, kunnen dat dan tien academische volksvertegenwoordigers zijn wanneer je opkomt voor de arbeiders? Vedelaar: “Ja, zolang de dialoog met de achterban, met die arbeiders, floreert.”
Verzekeringen voor arbeiders, daar streed SDAP vanaf begin voor. Die werkten allemaal zonder financiële achtervang, mocht hen iets overkomen. De Ongevallenwet in 1901 was een grote SDAP-zege. Zijn we inmiddels allemaal goed genoeg verzekerd?
Koops: “Absoluut niet. Het woord is zzp’er (zelfstandige zonder personeel, red.). Denk aan de werknemers van Uber en maaltijdbezorger Deliveroo.” Vedelaar: “We hebben altijd gestreden voor betere arbeidsomstandigheden, juiste beloning en het opbouwen van sociale zekerheid voor iedereen. Na pech en ziekte, maar ook voor de toekomst na je werkzame leven. Die strijd is onverminderd nodig. Het is treurig om te constateren dat we in deze tijd zoveel sociale verworvenheden weer afbreken. De zzp’ers zijn de onverzekerde dagloners van 1894.”
Koops: “Het is heel normaal geworden dat mensen onverzekerd op hun fiets maaltijden bezorgen en aangereden worden terwijl ze het doen…” Vedelaar: “En juist deze strijd, zorgen dat mensen – vaak zzp’ers – niet onverzekerd zijn als ze worden aangereden tijdens werk, raakt aan de beginstrijd van de SDAP.”
Het koningshuis afschaffen en van Nederland een republiek maken. Dat is wat sommigen binnen de SDAP wilden. Vindt de PvdA nog altijd dat het koningshuis weg moet?
Vedelaar schaterlacht. “Hierin is mijn collega vrij uitgesproken.” Koops: “We zijn een partij die keihard het sociaaldemocratische ideaal heeft. Dan is het wat mij betreft, en ook de JS betreft, niet mogelijk om het eens te zijn met het overdragen van macht en geld door erfelijkheid. Wij zien liever een stelsel zoals in Duitsland.”
Vindt Vedelaar eveneens dat het na Willem-Alexander over moet zijn? “De PvdA is er pragmatisch in geworden. Dit punt komt uit de tijd van de revolutie. Wij zien de waarde van de verbindende factor van het koningshuis inmiddels.” Wat is die waarde? “Dat is dezelfde soort van waarde indien het Nederlands elftal goed scoort. Het cement van de samenleving. Vergelijkbaar met de verbindende rol van een burgemeester in een gemeente.”
Gelijke rechten voor mannen en vrouwen. Is deze emancipatiestrijd vervolmaakt in 2019?
In koor: “Nee!” Koops: “Gelijk loon voor hetzelfde werk, gelijk ouderschapsverlof. Allemaal zaken waar we nu herrie over maken en die nog niet gewoon zijn.”
Vedelaar: “De positie van vrouwen bijvoorbeeld. Wij zijn een van de clubs met de meeste vrouwen op politieke posities, samen met GroenLinks. Dat zou nog moeten toenemen. Tot 2017 was ik wethouder in Zwolle. Ik weet nog dat ik een vergadercentrum binnenkwam en de eigenaar zei: ‘Dan moeten wij de afspraak hebben gemaakt, voor de verhuur’. Een automatisme: de enige vrouw in dit gezelschap moest wel de secretaresse zijn. Zolang zulke automatismen bestaan, is er genoeg te winnen. Maatschappelijk is er best een onderhuidse masculiene gedachte geweest, dat van: met veel blabla kom je er ook.”
Koops: “Voor vrouwen die daar niet aan meedoen – maar wel de kwaliteiten hebben, en dat zijn er veel – moeten we ruimte creëren.”
Afschaffing van leger en vloot, dat wilde een pacifistische SDAP-tak. Kan dat, anno 2019?
Vedelaar: “We hebben internationaal afspraken gemaakt hierover. Defensie moet zijn werk kunnen doen. In een wereld waar geen andere legers zijn, kun je geheel vredelievend met elkaar omgaan. De praktijk is helaas anders. Deze pacifistische gedachten waren er juist in de partij voor de Eerste en Tweede Wereldoorlog. De geschiedenis heeft geleerd dat ze lastig zijn.”
Koops: “Je wil vrede. Maar grootmachten zijn zo sterk opgesteld, zodat andere grootmachten geen oorlog durven te riskeren. Dat is klaarblijkelijk nodig. En wapens uit zelfbescherming vind ik belangrijk. Met diezelfde wapens moeten grootmachten wel heel voorzichtig zijn en niet dominant handelen binnen andere, vaak kleinere landen.”
Nelleke Vedelaar, voorzitter PvdA
Vedelaar: “Helaas heb je wapens nodig om je democratie te waarborgen maar soms ook de veiligheid en humaniteit van mensen. Onze dure plicht is om je iedere keer de vraag te stellen als Nederland: is dit wapengebruik in het belang van mensenrechten of worden we een oorlog in gerommeld vanwege andere belangen?”
SDAP bombardeerde – met Zwolle als hoofdplaats – Oost-Nederland tot streek waar electoraal gewin lag. Is dat nog steeds zo?
Vedelaar: “We zijn qua zetels in de Zwolse raad naar vier gegaan. Bij de provincie Overijssel ook vier en in Gelderland vijf. We hebben twee jaar geleden een knaller naar beneden gemaakt als partij. Bijna overal.”
Koops: “We zijn een instituut. Dat kent ups en downs.” Vedelaar: “Juist nu – bij dalingen – merk je de SDAP-historie: Oost-Nederland. Na oprichting in Zwolle kreeg eveneens Deventer een fanatieke SDAP-tak. We verloren bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 op veel plaatsen, behalve in het mooie rode Deventer. Een arbeidersstad, inmiddels veel meer dan Zwolle. In Deventer zijn er veel mensen die dagelijks hard werken, maar de rekening net niet kunnen betalen. Die mensen leven in Zwolle ook, maar in mindere mate dan in Deventer. In Almelo heb je dezelfde dynamiek in de samenleving als Deventer. De mensen in Oost-Nederland blijven daarmee onverminderd bij ons horen. Het is ons thuis.”
